دوشنبه, ۲۰ ارديبهشت ۱۳۸۹، ۱۱:۳۰ ق.ظ
نسخ در اذان، آری یا خیر؟
نسخ در اذان، آری یا خیر؟
مسلمانان در این که در اذان و اقامه بعد از «حىّ على الفلاح»، دو بار «حىّ على خیر العمل» گفته شود، اختلاف دارند. اهل سنت قائل به عدم جواز آن در اذان و اقامه اند. برخى نیز آن را مکروه مى دانند، ولى اهل بیت(علیهم السلام) و شیعیانشان، این قسمت را جزء اذان و اقامه مى دانند، که بدون آن اذان باطل است. از آن جا که اذان و اقامه از موضوعاتى است که مسلمین روزى چندین بار با آن سر و کار دارند، شایسته بررسى است.
فتواهاى علما امامیهعلماى شیعه امامیه به تبع ادله اى که از رسول خدا(صلى الله علیه وآله) و اهل بیت(علیهم السلام) به آنها رسیده اتفاق نظر دارند که «حىّ على خیر العمل» جزء اذان و اقامه است و بدون آن; یکى از فصول; ساقط شده و اذان و اقامه باطل است.
1 ـ سیّد مرتضى در الانتصار مى گوید: «از جمله امورى که مختص به امامیه است این که در اذان و اقامه بعد از «حىّ على الفلاح» «حىّ على خیر العمل» گفته شود، و علت این مسئله، اجماع شیعه امامیه است. و عامه روایت کرده اند که مقاطعى از عصر پیامبر(صلى الله علیه وآله) این فصل جزء اذان و اقامه بوده، ولى ادعا مى کنند که حکم آن نسخ و رفع شده است. کسى که ادعاى نسخ مى کند باید بر آن دلیل اقامه کند، که چنین دلیلى را هم نخواهد یافت.»1
2 ـ علامه حلّى مى گوید: «اهل سنت همگى از گفتن حىّ على خیر العمل، منع کرده اند ولى امامیه بر استحباب آن به دلیل تواتر نقل آن از ائمه(علیهم السلام) اتفاق نظر دارند.»2
3 ـ صاحب جواهر مى فرماید: «بنا بر قول اشهر نزد ما از حیث فتوا ـ ولو شهرت روایى عظیم نباشد تا ادعاى اجماع با آن ممکن باشد ـ حىّ على خیر العمل جزء اذان است، بلکه در «مدارک» آورده است: جزئیّت مذهب اصحاب امامیه است که در آن خلافى نیست. در تذکره و نهایة الاحکام به علماى امامیه نسبت داده شده. در ذکرى به عموم اصحاب، نسبت داده شده است. در مسالک آمده که طائفه امامیه و اصحاب در آن اختلاف ندارند. در ظاهر غنیه این چنین است: اصحاب اجماع دارند در این که فصول اذان هجده فصل است نه بیشتر و نه کمتر: چهار مرتبه تکبیر، شهادت به توحید، شهادت به رسالت، سپس گفتن «حىّ على الصلاة» و «حىّ على الفلاح»، آن گاه «حىّ على خیر العمل» و سپس «تکبیر» و بعد از آن «لا إله إلاّ الله» و هر کدام از این فصول دو مرتبه ذکر مى شود...»3
از برخى روایات استفاده مى شود که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بلال را امر نمود تا «حىّ على خیر العمل» را در اذان بیاورد، و بلال نیز تا زمان وفات رسول خدا(صلى الله علیه وآله) اینگونه اذان مى گفت
ادله جزئیّت «حىّ على خیر العمل»براى جزئیّت این فقره در اذان مى توان به ادلّه اى تمسک کرد:
1 ـ اتفاق مسلمین بر اصل مشروعیّتاز امور مسلّمى که در آن شکّى نیست، جزئیّت «حىّ على خیر العمل» در اذان در عهد رسول خدا(صلى الله علیه و آله) است; زیرا همانگونه که در روایات شیعه امامیّه و زیدیّه و اسماعیلیّه به آن اشاره شده، اهل سنّت نیز آن را با طرق خود نقل کرده اند. و نیز از جماعت زیادى از صحابه نقل شده که آن را در اذان خود مى آوردند. هر چند برخى از اهل سنّت ادعا کرده اند که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) به بلال امر نمود تا از اذان حذف کرده و به جاى آن جمله «الصلاة خیر من النوم» را قرار دهد. و به تعبیر دیگر برخى قائلند که این فقره از اذان نسخ شده و به جاى آن فقره دیگرى قرار گرفته است.
آنان در اینکه ناسخ کیست اختلاف دارند، برخى ناسخ را شخص رسول خدا(صلى الله علیه وآله) معرفى کرده اند که به بلال دستور داد تا آن را حذف کرده و به جایش «الصلاة خیر من النوم» قرار دهد، ولى برخى دیگر نسبت به شخص ناسخ سکوت اختیار کرده اند.
از برخى روایات استفاده مى شود که رسول خدا(صلى الله علیه وآله) بلال را امر نمود تا «حىّ على خیر العمل» را در اذان بیاورد، و بلال نیز تا زمان وفات رسول خدا(صلى الله علیه وآله) اینگونه اذان مى گفت.4
بررسى ادله اهل سنّت بر عدم جزئیّت
عمده ادلّه اهل سنّت بر عدم جزئیّت «حىّ على خیر العمل» در اذان در سه نقطه خلاصه مى شود:
1 ـ مصادر حدیثى معتبر تأکید بر ثبوت «حىّ على خیر العمل» ندارد، و «سنن الکبرى» بیهقى، و«المصنف» ابن ابى شیبه از مصادر دست دوم است.
2 ـ راویان احادیثى که اشاره به جزئیّت کرده اند از ضعفا هستند، لذا روایاتشان از درجه اعتبار ساقط است.
3 ـ از روایات استفاده مى شود که برخى از صحابه در اذان خود «حىّ على خیر العمل» را ذکر مى کرده اند، ولى نزد ما تنها عمل و قول پیامبر(صلى الله علیه وآله) حجّت است.
نقد ادلّه:نسبت به دلیل اوّل مى گوییم:
اوّلا: اینکه در صحیحین ذکر نشده دلیل بر عدم صحّت آن نیست; زیرا به اتّفاق اهل سنّت احادیث صحیح تنها در صحیحین نیست بلکه چه بسیار احادیث صحیح السندى که در صحیحین وجود ندارد، بلکه در کتب نه گانه آنها نیز نیامده است.
ثانیاً: اگر این فقره از اذان نسخ شده بود هرگز نباید بر على بن ابى طالب و اولاد او مخفى شده باشد; زیرا آنان کسانى هستند که مطابق حدیث «ثقلین»، اقتداى به آنها سبب هدایت و در حدیث «سفینه» کشتى نجات امّت از ضلالت و گمراهى معرفى شده اند.
ثالثاً: از مجموعه روایات استفاده مى شود که «حىّ على الصلاة» در عصر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) جزء اذان بوده و حتّى مطابق برخى از روایات تا هنگام وفات آن حضرت در اذان گفته مى شده است.
و لذا این خود شاهد بر آن است که این فقره از اذان سنتى ثابت در اذان به شمار مى آید. و در صورت شک در نسخ حکم آن مى توانیم استصحاب جزئیت کرده و حکم به بقاء آن نماییم، زیرا نسخ دلیل قطعى مى خواهد.
قبلا اشاره کردیم که «حىّ على خیر العمل» در عصر رسول خدا (صلى الله علیه وآله) جزء اذان بوده و بلال در اذان قرائت مى کرده است، و تا هنگام وفات حضرت نیز نسخ نشده است، و لذا مى توان با استصحاب جزئیّت آن را به رسول خدا (صلى الله علیه وآله) نسبت داد.
و نسبت به دلیل دوّم مى گوییم:
اوّلا: باید ملاحظه شود که میزان و ضابطه در جرح و تعدیل راویان این احادیث از جانب رجالیین چه بوده است، آیا به جهت مخالفت در مذهب است، یا جهت واقعى داشته است؟
ثانیاً: بر فرض تسلیم که راویان اینگونه احادیث ضعیف باشند، ولى کثرت و تعدّد طرق این احادیث، مى تواند آنها را به سرحدّ اعتبار برساند; زیرا مطابق اصطلاح حدیثى که نزد شیعه و اهل مورد قبول است احادیث مى توانند یکدیگر را تقویت کنند.1 از باب نمونه مشاهده مى کنیم که اهل سنّت به حدیث نبوى: «على الید ما اخذت حتّى تؤدیه»2 على رغم ضعف سند آن عمل کرده اند. حدیثى که تنها مرجع آن سمرة بن جندب است.
ثالثاً: جماعت بسیارى از علماى شیعه امامیّه و اسماعیلیه و زیدیه به طریق صحیح و حسن، جزئیّت «حىّ على خیر العمل» را در زمان پیامبر (صلى الله علیه وآله) نقل کرده اند، جزئى که هرگز در زمان رسول خدا(صلى الله علیه وآله) نسخ نشد.لذا مى توانیم روایات ضعیف در مصادر اهل سنّت را با طرق صحیح و حسنى که در مصادر شیعه وارد شده تأیید و تقویت نماییم. و این مطلب با اطلاع بر سیاسى بودن حذف آن در مدرسه خلفا بر شما واضح تر مى گردد.
نسبت به اشکال سوّم مى گوییم:
اوّلا: اهل سنّت، به عمل صحابه توجّه خاصى داشته و آن را حجّت مى دانند، و در فتاواى خود آن را مرجع و مصدر حکم معرّفى کرده اند، گرچه ما براى عمل صحابه اعتبارى در حدّ حجّیت موضوعى قائل نیستیم.
ثانیاً: قبلا اشاره کردیم که «حىّ على خیر العمل» در عصر رسول خدا(صلى الله علیه وآله) جزء اذان بوده و بلال در اذان قرائت مى کرده است، و تا هنگام وفات حضرت نیز نسخ نشده است، و لذا مى توان با استصحاب جزئیّت آن را به رسول خدا (صلى الله علیه وآله) نسبت داد.
منبع : گروه دین و اندیشه تبیان
۸۹/۰۲/۲۰